ایستار نیوز » گزارش| جنایت ۱۷ شهریور؛ سرکوب مردم در سایه‌ی فضای بازِ “کارتر”

گزارش| جنایت ۱۷ شهریور؛ سرکوب مردم در سایه‌ی فضای بازِ “کارتر”

بازخوانی روزنامه‌های فردایِ ۱۷ شهریور نشان‌دهنده شدت برقراری حکومت نظامی در شهرهای بزرگ ایران به مدت ۶ ماه است که این اقدام در فضای باز سیاسی مطرح شده از سوی کارتر و دولت شریف‌امامی که با شعار آشتی‌ملی بر سر کار آمده بود، به وقوع پیوست.

۱۷ شهریور ۱۳۹۹

پس از برگزاری نماز عید فطر به امامت آیت‌الله مفتح در قیطریه، در روز 13 شهریور سال 1357، مردم با برگزاری راهپیمایی خواستار تشکیل حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) شدند. میزان شرکت‌کنندگان در این راهپیمایی به قدری زیاد بود که توجه رژیم را به خود جلب کرد و به نوعی زنگ خطر را برای رژیم شاه به صدا درآورد.

فردا و پس فردای آن روز نیز تظاهرات‌های پراکنده‌ای در تهران و شهرهای مختلف برگزار شد که در آن تظاهرات‌ها، درگیری‌هایی بین مردم و نیروهای نظامی و انتظامی رژیم شاه به وجود آمد و تعدادی از مردم کشته و مجروح شدند.

روحانیت مبارز ایران در اعتراض به کشتارهای صورت گرفته در تهران و دیگر شهرها، روز پنجشنبه 16 شهریور را روز عزای ملی اعلام کرد و از مردم خواست در راهپیمایی‌ای که به همین مناسبت برگزار می‌شود، شرکت کنند. این راهپیمایی در تهران، از قیطریه آغاز شد و معترضان که جمعیت آنان از راهپیمایی روز 13 شهریور بیشتر بود، به سمت جنوب شهر حرکت کردند. تظاهرات‌کنندگان با اهدای گل به ارتشی‌ها توانستند بین نیروهای ارتش و فرماندهان‌شان فاصله بیندازند و از کشتار و وقوع خشونت جلوگیری کنند.

مردم در روز جمعه 17 شهریور نیز تصمیم به برگزاری راهپیمایی گرفتند؛ اما شاه با مشورت فرماندهان ارتش و سفرای آمریکا و انگلیس اقدام به برقراری حکومت نظامی کرده بود. در نتیجه مردمی که به میدان ژاله آمده بودند تا تظاهرات را آغاز کنند، خود را در محاصره نیروهای نظامی دیدند. زنان در نزدیکی میدان و مردان کمی با فاصله از میدان نشسته بودند و شعارهای انقلابی سرمی‌دادند، تا راهپیمایی خود را آغاز کنند، اما ناگهان ماموران به سوی آن‌ها تیراندازی کردند. اگرچه مردم همانند روز گذشته تلاش کردند تا بار دیگر بین نیروهای ارتش و فرماندهانشان جدایی بیندازند، اما نیروها مجبور به تیراندازی و شلیک به سوی مردم بودند؛ البته یکی از نیروهای ارتش، یکی از آن فرماندهان را هدف قرار داد و یکی دیگر نیز خودکشی کرد.

همزمان با تهران در برخی دیگر از شهرها نیز تظاهرات‌هایی برگزار و تعدادی از مردم کشته و مجروح شدند. از این رو در آن شهرها نیز حکومت نظامی برقرار و مقررات عبور و مرور و منع تجمعات مردمی به اجرا درآمد. چندین نفر از شخصیت‌های روحانی و غیرروحانی مبارز نیز دستگیر شدند.

امام خمینی (ره) چند روز بعد در پیامی به مناسبت 17 شهریور عنوان فرمود: «شما‌ ای ملت ایران که تصمیم گرفته‌اید خود را از شر رژیم شاه خلاص گردانید، در رفراندومی که در عید فطر و چهارم شوال در برابر ناظران سراسر جهان انجام دادید، به دنیا نشان دادید که رژیم شاه جایی برای خود در ایران ندارد…».

در این گزارش به نحوه بازنمایی حوادث 17 شهریور و کشتار مردم و بازخوانی مطالب منتشر شده در روزنامه اطلاعات در روز شنبه 18 شهریور پرداخته‌ شده است:

روزنامه اطلاعات در شماره روز شنبه 18 شهریور به انتشار اخبار رسمی بنا بر اطلاعیه‌های ارتش و مقامات امنیتی و انتظامی پرداخت. تیتر نخست آن روز این روزنامه، «اعلامیه‌های فرمانداری نظامی تهران درباره کشته‌شدگان و مجروحین تظاهرات دیروز» بود. «فرماندار نظامی تهران اعلام کرد: در تظاهرات دیروز 58 نفر کشته و 205 نفر مجروح شدند»، «78 نقطه تهران در 24 ساعت اخیر به آتش کشیدند»، «تشکیل اجتماع بیش از دو نفر در تهران ممنوع است» و «حکومت نظامی راه‌حل دائمی مسائل ایران نیست» دیگر تیترهای صفحه نخست این روزنامه بودند.

روزنامه اطلاعات در صفحه نخست خود صرفاً به انتشار اطلاعیه‌ها و سخنان مقامات رژیم و به عبارت دیگر روایت رسمی رژیم از تظاهرات و قیام مردم در روز 17 شهریور پرداخت و گزارش‌های میدانی که توسط خبرنگاران آن روزنامه تهیه شده باشد، در صفحه نخست آن جایی نداشت.

روزنامه اطلاعات در شماره روز شنبه 18 شهریور 57 به بازنشر اعلامیه‌های حکومتی و دولتی پرداخت و بر این اساس تعداد کشته‌شدگان را 58 نفر اعلام کرد که انقلابیون این رقم را بسیار بیشتر دانستند.

** حکومت نظامی 6 ماهه در دولت مدعی آزادی

در صفحه سوم روزنامه اطلاعات که به اخبار داخلی اختصاص داشت، اعلامیه‌های نظامی منتشر شد. در اعلامیه شماره یک فرمانداری نظامی تهران که در سحرگاه روز 17 شهریور و از سوی ارتشبد اویسی منتشر شد، آمده است: «دولت شاهنشاهی ایران به منظور ایجاد رفاه مردم و حفظ نظم از ساعت 6 صبح روز جمعه 17 شهریور ماه 1357 مقررات حکومت نظامی را به مدت شش ماه در بعضی از شهرهای کشور اعلام نمود اینجانب به سمت فرمانداری نظامی تهران و حومه منصوب گردیده‌ام. بنابراین از کلیه اهالی محترم تهران و حومه انتظار دارم از انجام هرگونه عملی که مغایر با مقررات و قوانین حکومت نظامی باشد، خودداری نمایند. بدیهی است متخلفین از مقررات برابر قانون تحت تعقیب قرار خواهند گرفت.»

اعلام شبانه برقراری حکومت نظامی آن هم به مدت 6 ماه و عدم‌ اطلاع‌رسانی صحیح توسط رسانه‌های رژیم، موجب شد که بسیاری از مردم به خصوص تظاهرات‌کنندگان از این تصمیم رژیم بی‌اطلاع باشند. از این رو زمانی که مردم به خیابان‌ها آمدند تا راهپیمایی کنند، با شلیک گلوله‌های ماموران رژیم مواجه شدند.

ارتشبد اویسی یک روز قبل از وقوع حادثه 17 شهریور و در جریان تظاهرات مردم و با هدف مقابله با تظاهرات‌های مردم به سمت فرمانداری نظامی تهران منصوب شد. روزنامه اطلاعات در بیوگرافی ارتشبد اویسی نوشت: «تیمسار ارتشبد غلامعلی اویسی که از دیروز مسئولیت فرمانداری نظامی تهران را بعهده گرفت، فرماندهی نیروی زمینی را بعهده دارد. وی در سال 1315 دوره تحصیلات نظامی خود را در دانشکده افسری به پایان رسانید و در سال 1341 به درجه سرلشکری و همچنین به فرماندهی لشکر گارد شاهنشاهی برگزیده شد. تیمسار اویسی در سال 1340 به آجودانی شاهنشاه مفتخر شد و مسئولیت‌های رئیس ستاد گارد شاهنشاهی و فرماندهی گارد شاهنشاه و در سال 1344 فرماندهی ژاندارمی کل کشور را بعهده داشت.»

حکومت نظامی علاوه بر تهران در شیراز، اهواز، مشهد، تبریز، قم، آبادان، جهرم و کازرون نیز برقرار شد.

تیمسار اویسی در اعلامیه‌های بعدی شدت حکومت نظامی در تهران را اعلام کرد و اجتماع 2 نفر بیشتر در تهران را ممنوع دانست. از ساعت 21 تا 5 بامداد نیز عبور و مرور جز برای مامورین انتظامی ممنوع اعلام شد و چنانچه فرد یا افرادی بین ساعات مزبور در شهر تردد می‌کردند، دستگیر و برابر قانون با آن‌ها رفتار می‌شد. شرکت‌های مسافربری زمینی نیز موظف بودند برنامه حرکت اتوبوس‌های خود را طوری تنظیم کنند که مسافران حداکثر تا ساعت بیست به مقصد برسند تا فرصت رفتن به منازل خود را داشته باشند. شرکت هواپیمایی ملی ایران هم در مورد پروازهای داخلی باید ترتیبی می‌داد که برابر بند چهار این اعلامیه تسهیلات لازم برای مسافران فراهم شود.

این محدودیت‌ها قرار بود به مدت 6 ماه در بزرگترین شهرهای ایران یعنی تهران، مشهد، شیراز، تبریز، اهواز، قم و آبادان برقرار شود. این در حالی است که دولت در روز چهارشنبه 15 شهریور طی اطلاعیه‌ای ادعا کرده بود: «دولت از بدو تشکیل خود را مصروف آزادی‌های قلم، بیان و اجتماعات ساخته است.» محدود کردن آزادی‌های رفت و آمد، آن هم برای مدت 6 ماه در دولتی اعمال شد که به تازگی و با شعار آشتی ملی و در سایه فضای باز سیاسی مطرح شده از سوی کارتر بر سر کار آمده بود.

در پی فضای باز سیاسی که کارتر از آن سخن می‌گفت، در ایران ابتدا جمشید آموزگار و سپس جعفر شریف امامی سر کار آمد. شعار شریف امامی آشتی ملی بود، اما تنها چند روز پس از آغاز به کار وی، از نیمه شب 17 شهریور و بدون اطلاع‌رسانی قبلی حکومت نظامی 6 ماهه در شهرهای بزرگ کشور برقرار شد.

** اتهام آشوب‌طلبی به انقلابیون

در صفحه 4 روزنامه اطلاعات، گردانندگان روزنامه تلاش کردند کشتار مردم را با آتش گرفتن یک دستگاه اتوبوس و یک فروشگاه به حاشیه برانند و قیام مردم ایران در روز 17 شهریور را به عنوان آشوب‌طلبی معرفی کنند؛ بدون اینکه به آغازکننده درگیری‌ها که ارتش شاهنشاهی بود اشاره‌ای شود و از رفتار مردم با نیروهای ارتش در تظاهرات روز 16 شهریور یاد شود.

این روزنامه در خبری نوشت: «طی 24 ساعت گذشته بیش از 78 فقره آتش‌سوزی‌های پیاپی در نقاط مختلف تهران ایجاد گردید که مامورین ایستگاه‌های مختلف آتش‌نشانی با تلاش و کوشش بلاانقطاع حریق‌ها را مهار و اطفا کردند. بزرگترین آتش‌سوزی روز گذشته حریق فروشگاه بزرگ کوروش واقع در خیابان فرح‌آباد ژاله روی داد که طی این آتش‌سوزی شش طبقه ساختمان این فروشگاه بروی هم خراب شد و تمام وسایل داخل آن در آتش سوخت و در حال حاضر نیز این آتش‌سوزی ادامه دارد. به علت وضع فوق‌العاده و حریق‌های متعدد مدیرعامل آتش‌نشانی و قائم مقام باتفاق تمام روسای ایستگاه‌ها از صبح روز گذشته در علمیات اطفا حریق‌ها تا بامداد روز جاری شرکت داشتند.»

روزنامه اطلاعات با برجسته کردن آتش‌سوزی فروشگاه کوروش در خیابان فرح‌آباد (پیروزی) و یک دستگاه اتوبوس تعمیراتی تلاش کرد، انقلابیون را خشونت‌طلب معرفی کند؛ هرچند به نظر می‌رسد فروشگاه کوروش نیز همانند سینما رکس آبادان توسط عوامل رژیم به آتش کشیده شد و به انقلابیون نسبت داده شد.

ضمن اینکه چند روز پیش از آن یعنی در روز 28 مرداد سال 57 سینما رکس در آبادان آتش گرفت و جمعیت بسیاری در آن آتش‌سوزی کشته شدند. این اقدام که توسط ساواک و عوامل رژیم شاهنشاهی صورت گرفت، به نیروهای انقلابی نسبت داده شد تا انقلابیون به عنوان چهره‌های خشن معرفی و تخریب شوند؛ اما مردم از همان ابتدا معتقد بوند که جنایت سینما رکس آبادان توسط رژیم پهلوی به وقوع پیوسته است. از این رو بعید نیست که آتش‌سوزی‌ها در روز 17 شهریور توسط عوامل رژیم و در راستای تخریب چهره انقلاب مردم ایران انجام گرفته باشد. در اعترافات برخی از بازماندگان ارتش شاهنشاهی نیز آمده است که عمده آتش‌سوزی‌ها از سوی رژیم پهلوی انجام می‌گرفت.

بیشتر بخوانید

گزارش تاریخ| “ساواک” یا “انقلابیون” چه کسانی فاجعه سینما رکس را رقم زدند؟

مدتی بعد اگرچه رژیم ادعا کرد که فروشگاه کوروش توسط فلسطینی‌هایی که توسط انقلابیون وارد ایران شده بودند، به آتش کشیده شد، اما هیچگاه این ادعا ثابت نشد و حاضران در تظاهرات روز 17 شهریور نیز این ادعا را دروغ ‌خواندند. یکی از افسران ارتش شاه نیز چند سال قبل ادعا کرد معترضانی “که یا آموزش دیده اردوگاه‌های فلسطینی بودند یا خود فلسطینی‌ها بودند” از ساختمان‌های میدان ژاله به طرف نیروهای ارتش شلیک کردند و ارتش نیز مجبور به پاسخ‌گویی شد. در حالی که تظاهرات مسالمت‌آمیز بود، معترضان اسلحه‌ای به همراه نداشتند و از ابتدا مأموران رژیم به سوی مردم آتش گشودند.

** تحریف خواسته‌های مردم با استفاده از گروه‌های مغضوب

روزنامه اطلاعات در شماره آن روز همچنین به انتشار بیانیه گروه بررسی مسائل ایران پرداخت. محتوای این بیانیه در راستای تحریف مبارزات و تظاهرات‌های مردم ایران بود. این گروه و دیگر گروه‌ها و رسانه‌های وابسته به رژیم شاهنشاهی تلاش داشتند، خواسته مردم ایران را که تشکیل حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) بود، به مسائلی همچون مبارزه با فساد و… تقلیل بدهند و بخشی از تظاهرات‌کنندگان را وابسته به شوروی و نظام کمونیستی نشان دهند.

در بیانیه گروه بررسی مسائل ایران که عصر روز 17 شهریور 57 منتشر شد، آمده است: «شک نیست که در نابسامانی‌های اخیر که می‌رفت اساس وحدت ملی و موجودیت مملکت را به خطر اندازد، عوامل ملهم از سیاست‌های خارجی و عناصر مجری نقشه‌های بیگانه دست داشته‌اند. اما تردید هم نیست که اگر بر اثر اشتباهات و بدکاری‌ها و سوءجریان‌های چند سال اخیر مخصوصاً سال‌های پس از افزایش ناگهانی درآمد نفت نارضایتی عمومی از فساد و تبعیض و تورم و عدم اجرای سریع برنامه‌های عمرانی و بی‌بند و باری و تجمل با این حد نمی‌رسید، مسلماً عوامل مخالف وحدت و موجودیت ملی محیط مناسب پیدا می‌کردند.»

گروه بررسی مسائل ایران در اعلامیه‌ای دلیل تظاهرات مردم ایران طی روزهای 13 تا 17 شهریور را نارضایتی عمومی از فساد، تبعیض، تورم و عدم اجرای سریع برنامه‌های عمرانی اعلام کرد.

گروه بررسی مسائل ایران و گروه اندیشمندان ایران در دهه 50 و توسط محمدرضا شاه پهلوی تأسیس شد. اگرچه این گروه‌‌ها در ابتدا مأموریت داشتند تا نواقص و مشکلات موجود را به شاه گزارش بدهند، اما در ادامه، محتوای این گزارش‌ها به مذاق شاه خوش نیامد و گروه‌ها به تدریج از محل توجه شاه طرد و مغضوب شدند.

سال 1350 نهاوندی رئیس گروه اندیشمندان ایران، یکی از گزارش‌های این گروه را نزد محمدرضاشاه برد. در این گزارش عنوان شده بود فساد اقتصادی، افزایش هزینه زندگی و تورم و اقدامات نادرست مدیران دولتی سبب ناراحتی مردم شده است. او پس از ارائه این گزارش، به شوخی به شاه گفت: اگر این گزارش هر جایی دیگر غیر از ایران تهیه می‌شد، یا نخست‌وزیر باید استعفا می‌داد یا رئیس ستادی که این گزارش را تهیه کرده بود.

گروه بررسی مسائل ایران و گروه اندیشمندان ایران با هدف بررسی مشکلات کشور از سوی شاه تشکیل شد، اما وقتی گزارش‌های آنان مورد خوشایند شاه قرار نگرفت، از مواضع و اعلامیه‌های آنان برای تحریف و تقلیل قیام مردم ایران توسط رسانه‌ها استفاده شد.

اما در سال 1354 شاه در دیدار اعضای این گروه گفت: «گزارشاتی که از شما می‌بینیم و انتظار آنها را هم داریم، بیشتر شامل تذکر نواقص و معایب است. اولا هیچ جامعه‌ای بدون عیب نیست و شاید تا موقعی که غریزه و احساسات انسان در آن دخالت داشته باشد، نمی‌تواند غیر از این باشد؛ چون احساسات مختلف است و غریزه‌ها هم مختلف است و اصولا انسان جایزالخطا است. پس بی‌عیب و بی‌نقص بودن، فکری خیالی است که فقط در کتابها می‌شود خواند، ولی ما باید ادعا و توقع این را داشته باشیم که شاید از هر جامعه دیگری کمتر نقصی داشته باشیم و این فکر نمی‌کنم اشکالی داشته باشد».

مواضع و اطلاعیه‌های این گروه‌ها که دیگر مورد توجه شاه نبود، برای تحریف و تقلیل قیام مردم ایران استفاده شد. از این رو، رسانه‌ها با برجسته کردن اطلاعیه‌های این گروه‌ها سعی در تحریف قیام مردم ایران کردند. در بیانیه روز 17 شهریور آن گروه آمده است: «اگر تذکرات و یادآوری‌ها و گزارش‌های خیرخواهانه گروه در طی شش سال اخیر که سرانجام همه این سوجریان‌ها را پیش‌بینی کرد، مورد توجه مسئولین اجرایی قرار می‌گرفت مسلم است که چنین وضع نامطلوبی پیش نمی‌آمد و امروز میهن ما با این بحران بزرگ روبرو نمی‌شد.»

منبع: تسنیم